Por
R. Polín

 
Nos estertores da memoria, aínda se debuxa a sombra húmida da figueira solitaria que ao pé do modesto templo neoclásico vela a fosa que os veciños de Pena cavaron ás présas no pequeno adro por volta do ano 37 para lles dar terra a dous milicianos republicanos abatidos a traizón por unha partida de falanxistas.

Setenta anos despois, as pólas sen vida desta Figueira da Eirexa –como a árbore dos xustos- aguantan o paso do tempo na acordanza dos máis vellos –entón mozos garridos e adolescentes-, coa imaxe fría da cova aberta fóra do camposanto, privada do sagrado repouso acarón das almas dos que un día camiñaron pola fortaleza do Couto de Pena, soerguida sobre as Penas do Eirado que propiciaron o litónimo parroquial.

Foi un dos reiterados lances tráxicos da cadea de violentos atentados que teñen sacudido a paz desta laboriosa e creativa tribo endogámica, atemorizando aos seus habitantes ao longo da historia contemporánea: por aquel entón, os homes de Pena afanábanse en levantar a pequena ponte de Pozos sobre o río da Balsa –o ollo máis fértil e pintoresco do Chamoso, rebentado con virulencia pola cobiza da empresa mineira López Paradela nos anos setenta. A véspera, o noso propio avó materno, o Sr. Polín, fora carrexar vigas e estribos de cantería para soerguer o pontigo. Facían os portes en carros do país desde a localidade de Outeiro, polo camiño da Pedra que traía os caleiros de Serés e Rebordaos con recuas de burros na procura do cotizado cal de Xivil, pola Agra Grande ou “de sete cancelas”, cabo da cova da Valiña e perto de onde García Teijeiro sitúa varios pozos sepulcrais.

Niso andaban, como parte dos traballos de rexeneración da vella calzada do camiño real que atesoura máis de vinte carradas de coios cargadas á mao mesmo por mulleres viúvas e meniños novos, cando soaron disparos no camiño do Cotón que viña do Taveiró, antigo e abeirado travesío de acceso á parroquia desde as veigas de Bolaño e San Martiño, agora cortado pola trapalleira concentración parcelaria de Montecubeiro.

Seguindo o costume dos verdugos, o pedáneo don José Ramón Gómez, da casa de Bastián, recibiu o mandado de mobilizar aos seus veciños para soterrar as vítimas do tiroteo: dous milicianos que agora ficaban mortos no que o lembrado Manuel Sarille chamaba aínda O Forno do Cal, próximo ao Rego dos Largatos e do casarío de Toldaos. Esta mesma testemuña asegura que o xefe da Falanxe de Baleira, un médico chamado Valero, apresara nos termos deste concello a sete desertores procedentes de Asturias, co uniforme da milicia e desarmados, quen foron retidos na cadea municipal do Cádavo, decidíndose o destino dos prisioneiros en xuntanza da Falanxe local que derivou no paseo de cinco deles cabo de Retizós, en tanto a parella restante –da que agora nos ocupamos sete décadas despois- era entregada a dous falanxes como trofeo, dirixíndose cara Montecubeiro talvez coa intención de estrar os cadáveres e sementar o pánico nesta terra masacrada polo fascismo: “Pararon a beber, atulláronse de viño, exibiron os condenados e leváronos a andar para o Forno do Cal. Asasináronos no camiño que conduce a Toldaos. Ninguén sabía de onde viñeran os mortos. Acompañounos até Pena o crego da parroquia…”.

O certo é que os de Pena cargaron en escadas os corpos ensanguentados, e de alí ao lombo dos homes do lugar, un quilómetro deica a Figueira da Eirexa, sobre o adro do templo. No corazón asasino non houbo lugar á compaixón nen ao remorso; máis unha vez, os nosos paisanos aprendían a lección do terror. Nesta ocasión, o noso avó tivera a sorte de librar de tan desagradábel encomenda debido á fatiga producida polos traballos da ponte, logo de chegar cun carro de pedra traída desde a aldea de Outeiro. Foi miña mai, daquela moza, quen acudira ao centro do lugar para asistir absorta á escena abracadabrante da chegada dos milicianos mortos. Ela acorda agora, coa súa venerábel lucidez nonaxenaria, o impacto emocional producido pola repentina visión daqueles militares republicanos tendidos nas escadas, irrompendo entre as casas do Lugar ao lombo dos homes, coas cabezas colgando do seu peso. Tan tenebrosa escena aos ollos dunha rapaza campesiña levouna espantada de regreso á casa, fuxindo da comitiva, encollida e temerosa. (Seica daba dó ver aqueles dous soldados de pescozo longo, cos brazos pendurados entre os pasos dos escairos).

Sen dúbida, a actitude humanitaria da veciñanza debeu contrastar coa nula piedade cristiá e escasa valía persoal do seu párroco don Joaquín, popularmente “O Moucho” ou “O cura vello”, actitude que impediría un enterro con xeito no camposanto parroquial, hoxe “Cemiterio Vello”, evitando ao tempo a súa oportuna anotación no rexistro de defuncións. Porén, logo de espilos da guerreira e outras roupas de proveito, unha voz piadosa reparou na conveniencia de lles cubrir os ollos para que a fría terra non petase sobre os rostros. Foi así como no adro da igrexa de Pena se tapou para sempre (?) o drama destes dous heroes anónimos, soldados descoñecidos que fican nunha fosa cuxa tráxica historia se vai esvaecendo coa vida das derradeiras testemuñas (Sarille describe con bastante acerto esta enigmática situación: “Non hai inscrición de nengún no rexistro civil, nen referencias a eles nos arquivos parroquiais, nen nomes, nen datas de defunción, nen nada… Desaparecidos dos que ninguén soubo outra palabra. Nen houbo a orde por mandato militar”. Agora, todo depende das nosas conciencias.

Aquelas xentes de Pena estaban afeitas a soportar a inquina fraticida dos falanxes que pouco antes remataran a tiros no camiño do Leiro Grande –fermoso biduedo no norte da parroquia- a Branco de Cogula –alcume axeitado ao modo de se vestir deste indiano regresado de Cuba- e ao Muiñeiro da Laxe, veciños da inmediata de Montecubeiro, comunidade vilmente inmolada polos militares franquistas comandados polo tenente coronel Florentino González Vallés e asesorados polos falanxistas locais, dentro das operacións de “limpeza de roxos” sinalados polo crego don Eustasio e como vinganza contra a sociedade agrarista Unión de Labradores (as populares “Coplas do Farelo” eran clarividentes ao respecto: “Como aos caciques aínda / non se lles cortou a acción, / botan enriba as súas garras, / queren desfacer a Unión”). Os mesmos asasinos que vilmente lle arrincaron os ollos ao mestre Arximiro Rico, os que lle cortaron os testículos e a lingua, mais non a dignidade.

Fora unha mañá ao saír da novena cando os lugareños se fixeran eco do estrondo producido por disparos no monte a tarde anterior. Sarille calcula que eran as dúas da tarde do 24 de Agosto do 37 cando unha partida numerosa de gardas e falanxistas -dirixidos polo mesmo capitán Manuel Vila que nas súas tarefas de limpeza non dubidara en pór en escena un espectáculo dantesco ao incendiar varias aldeas para localizar aos fuxidos-, prenderon no muíño da Laxe a Xosé Veiga, mero socio da Unión sen definición política, encamiñándose ao pé da casa-torre de Bascuas cara Pena, en cuxos límites lles deron orde de parar para os coser a balazos, producindo unha grande sangría.

(Na guerra do 36 viñeran tres veraos sen chover. É “a memoria da calor, da asfixia, a mestura do sangue con secura de fume”, o bafo de aquel mes irrespirábel que acompañou a Manuel Sarille e aos nosos mortos de Montecubeiro deica a fin dos días).

Un veciño do lugar de Piñeiro na mencionada freguesía de Pena -ben coñecido co mote d’O Terelo- que acudiu presto á Garda Civil para lle comunicar a descuberta de ambos cadáveres cando acompañaba o seu cabalo a pastar polo Monte da Capilla, non sería senón ridiculizado polos axentes da Benemérita, proba inequívoca da súa complicidade e coñecemento previo do acontecido. (Muito tempo despois tivemos a oportunidade de admirar un fermoso retrato de Xosé Veiga, “O muiñeiro da Laxe”, na acea que rexentaba perto da Ponte de Veiga, sobre as primeiras correntes do Azúmara que verten das extremas de Castro Verde cara a Terra Chá de Luaces, muíño remozado que aínda escoita o pasar do río).

Ben antes, a parroquia de Pena xa tiña padecido os efectos da pavoría desatada entre os seus. Miña bisavoa Ramona –que naceu co Provincialismo e morreu o día de San Pedro do ano 44 aos 95 anos, e que fora obrigada a casar aos 15- aínda lembraba as refregas dos facciosos carlistas agallopando a cabalo por Leira de Gatos, así como a derrota doutra partida carlista na corredoira de Bolaño a maos de veciños de ambas freguesías. Mais o suceso que verdadeiramente conmocionara a esta antiga comunidade castroviridense foi o asasinato a sangue frío dun tío-avó dos de Bastián, solteiro e coxo, que traballaba no xulgado de Castro Verde e que –facendo un uso fraudulento do cargo- adoitaba amañar a libranza dalgúns quintos privilexiados para non teren que ir á guerra de África, sempre a costa de mandar outros mozos á fronte (“Home coxo e can rabelo, líbrate del coma do demo!”, reza o proverbio). Uns de Tras da Serra seica ameazaran con que –de viren vivos- procurarían vinganza, cousa que cumpriron ao asaltar violentamente a casa e mallar no Coxo até a morte máis cruel, sendo vox populi a sorte dun criado que saíra vivo de tan tráxico lance mercé á presenza do can baixo o escano da cociña onde o atemorizado home se agochara. (Unha potentada facenda esta de Bastián que xa noutra ocasión tiña librado dun roubo programado por unha cuadrilla de salteadores finalmente espantados cara Bolaño ao se mobilizaren todos os veciños ceibando os cans da parroquia).

Aqueles meus vellos camponeses que celebraban con ledicia a poxa e a foliada do San Antonio, patrón dos animais, foron quen de me aprender que “non hai quen pague coma o tempo, un ao outro…”.