Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Fías e fiandóns ou fiandongos

-XV-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

¿Quen se atrevía a casarse cunha muller que non soubese fiar, e de aí para adiante, ou para arriba? Xa o dicía o refrán: “¡A que non sabe fiar non é de fiar!”. Pero unha cousa era a la, materia que dominaban as nenas, xa antes de pisar unha escola, e outra ben diferente traballa-lo liño. Requiría botarlle peito: ¡cuspirlle, mollalo, abrandalo, retorcelo, domealo! É unha fibra dura, rebelde; pode dicirse que, imperecedoira, xa que se teñen atopado tecidos, restos, de liño, no Algarve, en Almería, etc., de máis de dous mil anos, así que, por moito que se gramase, a doma final non era para nenas nin para vellas.

Para buscarlle a antigüidade ao liño, e por tanto á fía, -que por certo, retorcíase simplemente á man, antes de inventarse o fuso, o fuso cónico, que aínda o podemos atopar nalgunha feira-, hai que darse unha volta pola Biblia. Eu teño á man neste intre a de SEPT, edición de 1.989, na que atopei o seguinte, ¡e máis que haberá, de seguir buscando! Éxodo 9 -31,32: “O liño e a cebada arruináronse, porque esta tiña xa espigas e aquel estaba na flor. Pero non se perderon o trigo e o centeo, por seren máis serodios”. (Páx. 68)

Non había ruadas sen fías, nin fías que de por si non constituísen unha ruada. O traballo de fiar, a título individual, resultaba monocorde, canso, e logo que precisa/precisaba atención/dedicación plena, sendo incompatible con calquera ocupación que non fose meramente contemplativa. O traballo da la permitía, e pedía, darlle á “sen óso”, pero non así o liño, que esixía a presenza da xerra, fose de auga ou de viño. ¡Nunha palabra, que o liño, a diferenza da la, era un traballo, un quefacer de mozas, sempre, ou case sempre, en plural; séxase, en ruada!

Nesta bisbarra de Castroverde, incluído o seu circundo (Baleira, Corgo, Pol…), non teño coñecemento de que chegase a usarse a roda de fiar, fose á man ou a pedal, así que, se a utilizaron, moi xeneralizada non debeu estar. Tanto a roca coma o fuso eran artes de torneiro, preferiblemente en buxo, pois a roca precisaba duns rodetes para suxeitar, para atar, as fibras; e o fuso, outros, na súa base cónica, para facilitar o xiro da torsión.

O ritual era o seguinte: As mozas chegaban á casa da fiadeira despois da parva; quere dicirse, que deixaban as súas casas arranxadas: limpeza, gando e persoas. O liño xa llelo tiñan a punto, ¡tantas fases polas que pasaba, empezando pola semente da liñaza, pero iso daría para escribir un libro!, así que só precisaban levar a roca e mailo fuso; ¡ah, e tamén un mantelo, pois o liño solta fiaños e po, a esgalla! O lume sempre estaba aceso; e por tanto, a calefacción asegurada. Non ocorría outro tanto coa luz, maiormente en cociñas escuras, que case todas o eran; para iso, de ser moitas as fiadoras, colgábanse lucernas onde tal se puidese, e fixese falta; de non haber carburo, candís de petróleo, que o aceite das lámpadas precisábase para a tixola, amén das da igrexa, onde cada casa das podentes tiña a súa ofrenda, a súa “lampadiña” ao Santísimo, ¡polos defuntos da Casa!

Á media mañá, detíñanse os fusos, paraban de danzar, que a esa hora cumpría “remollar a palabra”, que era tanto como dicir, darlle ao corpo unha remoída de queixo e pan, “quentada” cun bo copazo de “país”, augardente esgrevia. O queixo da “facenda”, leite de ovella e/ou de cabra, mesturado co das vacas, daba unha masa exquisita, e a medio curar sabía tan ben ou mellor cás noces. A partir dese momento, o ambiente caldeábase, e o fuso vibraba, ¡tanto, que mesmo cantaba! Polo súa parte, a ama da casa, bulindo por entre aquelas artistas, ía preparando as potas: O caldiño de verzas, con fabas por suposto, e cun bo torresmo, que de non levalo había que acudir ao unto, unto vello, que era o que mellor untaba ás mozas naquel consumo enerxético, febril e fabril. De paralelo, a pota dos cachelos; touciño, chourizos, e un curto, ou largo, etcétera, que iso xa dependía da estación e/ou da largueza e da potencialidade da casa. No tempo das fías aínda quedaban castañas, fose na uceira ou no caínzo, así que, o postre, a sobremesa, estaba asegurada: bullós con leite, ou simplemente asadas; ¡todo recente, quentiño!

Para xantar, unha nova recollida, que había que apartarse para baixar a mesa de levante, e achegar os tallos. Daquela entraban, viñan, os homes, fose de atende-lo gando ou doutros quefaceres específicos, na corte ou na palleira. A conversa remontábase, e o ambiente caldeábase. ¡Que distinto todo iso dos individualismos, fabrís e feroces, daquela incipientes, das cidades! Unha roga, unha fía, unha sega, unha malla…, sempre foron un batido de conversas e de xolda, de esforzos e divertimentos, en auténtica camaradería, en calorosa veciñanza!

Neste país non se volvía ás merendas ata despois da Pascua, así que, na invernía, no tempo das fías, ¡merenda-cea! Tampouco era cousa de retrasala xa que, caída a noite, e diminuída a luz, chegarían as visitas, paulatinamente, fosen do lugar ou alleas, particularmente os mozos, os ruantes, ¡previamente concertados! ¿Ou logo, cómo ía formarse unha fía sen ruada, ou unha ruada sen mozos? Adoitaba cocerse no mesmo día, de toda intención, para así presentar aquelas empanadas, tamañas da roda dun carro. De mexunxe: unhas febras, adobadas con roxóns; e de conservarse mazás, pois iso, ¡pero mellor, espariegas!, ou peras, das pardas, que de ben fritidas con cebola, fan unha empanada de…, ¡ía dicir, de Cardeal, pero como todo por aquí só tivemos ao Cardeal Gil, aquel de Montecubeiro, direi de, Crego, que tamén é unha categoría!

Os “pecados”, a “ruada” propiamente dita, que tantas filípicas leva recibidas dos eclesiásticos, empezaban con novas e con anécdotas, pasando ás cantigas e aos contos, que, se non había “roupa tendida”, sempre acababan en punto “verde”. Para pasar ao baile, se había gaita, ou requinto, caixa, ou pandeiro, ¡o que fose, con tal de sacarlle ritmo!, era preciso dar por rematada a tarefa da fía, pasar do fuso á parafusa, recoller os novelos nunha cesta, daquelas de talas. De chegados a este punto, nin que dicir ten que as mozas atagallaban a última rocada, non faltando algún mozo que lles quitase a roca para extraer as últimas febras, e coa mesma…, ¡ao lume! ¡O liño restante, que non a roca, por suposto! Os mozos, entón, buscaban o xeito de desatarlles o mantelo…, pero se algún se pasaba nesa manipulación, nada impedía que fose correspondido cunha boa xostrada de roca, ¡rocas de buxo, peores que látegos!, nas súas costelas, cousa, broma, sempre aplaudida.

En canto ás cantigas e demais coplas, de lugar en lugar cambiaba a letra, pero non a música, as tonadas ou sons, que a ían adaptando dunhas cantigas para outras. E dos “pecados”, ¿que? ¡Só fai falta acudir aos arquivos da Igrexa para atopar unha gran variedade de amoestacións, fosen do prelado ou do prior. Para mostra, a seguinte filípica, ¡unha de tantas! No ano 1.782 o cardeal Andrés Sobrino Taboada advertiu e ameazou aos veciños de Saiar (Caldas de Reis, Pontevedra), esixíndolle ao seu cura que, exhorte a sus feligreses con la mayor persuasiva y mayormente a los padres de familia o cabezas de casa, para que eviten por todos los medios las congregaciones y juntas de jóvenes de ambos sexos, que son muy comunes en esa parroquia con motivo de hiladas de lino y lana y frecuentes las malas funestas consecuencias, secuela de semejantes juntas y que se mantienen no sólo de día sino hasta la mayor parte de toda la noche, en la que facilitan su decanso las personas mayores, pero lo resisten los jóvenes de ambos sexos, mezclados con la libertad que quieren, en danzas y juegos y en una palabra en lo que se les antoja, como que no tienen freno… Que el cura rector se ponga de acuerdo con el señor juez secular de ese coto, cobren y exijan tres ducados de multa al dueño de la casa en que se haga la hilada, y un ducado a cada persona que la presencie…

Cantigas ou ditos

¡Quen queira sabe-las cousas

vaia á forxa do ferreiro,

de a volta polo forno,

e veña polo fiadeiro!

Cando saen do fiadeiro

os mociños desta terra

botan moitos aturuxos

como é costume galega.

¿Que? Saía caro vestirse, en tódolos aspectos, ademais das multas e da penitencia…; ¿pero era divertido, non si? Se cadra por iso, polo de caro e incómodo, abandonamos a riqueza do noso liño pasándonos ás fibras sintéticas chinas, que así pecan outros, ¡pero quedámonos sen o divertimento daquelas ruadas, tan abondosas que foron neste país ata mediados do século XX! ¡Onte! ¿Non me digan que seus avós non lles teñen falado delas…? ¡En todo caso, aquí nos queda esta lembranza! ¿Verdade que os nosos vellos eran máis traballadores do que pensabamos, e máis divertidos do que testemuñan as súas engurras? ¡O que tal non crea, que mo demostre, mesmo neste blog!